Me Sahyadri March 2020

देशाची आर्थिक प्रगती व्हावी असे सर्व नागरिकांना वाटणे सहाजिक आहे. अर्थकारणामुळे मिळणारा रोजगार, समृद्धी यासाठी सर्वांनाच आर्थिक प्रगती हवी हवीशी वाटते. आर्थिक प्रगती होताना, त्याचा दिर्घकाळात समाजावर, निसर्गावर, वातावरणावर दुष्परिणाम होणार नाही याची काळजी घेणे महत्वाचे आहे. मनुष्याच्या भावी पिढ्यांना पाणी, शुद्ध हवा, योग्य वातावरण मिळत रहावे अशी भावना मनात रुजणे महत्वाचे आहे. वाढत्या आर्थिक प्रगतीमुळे नैसर्गिक संपदेवर ताण येतो. प्रगतीसाठी प्रदुषण होते. जंगले, माळराने, व इतर अधिवास नष्ट होतात. वसुंधरेवर रहाणाऱ्या इतर जीवांचा मात्र मनुष्य फारसा विचार करत नाही. आर्थिक प्रगती करताना, मनुष्य निसर्गाची हानी करत आहे. मुळताच माणसाला निसर्गाचे महत्व समजणे हे सध्याच्या आपल्या प्रगत जीवनशैली मुळे अवघड झाले आहे. आर्थिक प्रगती, समाजाची प्रगती व निसर्ग संपदेची निगा, यांचा समतोल राखणे काळाची गरज आहे.
सह्याद्री (पश्चिम घाट) हा एक नैसर्गिक संपदेचा, वैविध्यतेचा, भौगोलिक व ऐतिहासिक ठेवा आहे. वाढत्या मानवी अतिक्रमणाचा, सह्याद्रीच्या विविध घटकांवर होणारा दुष्परिणाम भविष्यात आपल्यालाच धोका निर्माण करेल, यात शंका नाही. शुद्ध पाणी, हवा व उर्जा, भावी पिढीला मिळण्यासाठी, नंद्यांचे उगम असलेला सह्याद्री व त्याभागातील जंगले टिकवणे महत्वाचे आहे. सह्याद्रीच्या महत्वाच्या घटकांचे महत्व छायाचित्रांद्वारे प्रकट करण्याचा मी येथे प्रयत्न केला आहे. येथील पक्षी, प्राणी, वनस्पती, अधिवास, किल्ले व लेणी अशा विविध विषयांबद्दल आपण समजुन घेऊ.

ऐनारी लेणे गगनबावडा घाटाच्या उत्तरेला सह्याद्रीच्या मुख्य कड़्यात आहे. हे लेणे समुद्र्सपाटीपासुन अंदाजे ६१५ मीटर उंचीवर कोरले आहे. तळकोकणात, भुईबावडा (भुईवरचे) नावाचे गाव आहे. तर घाटमाथ्यावर गगनबावडा (गगनातले) नावाचे गाव आहे. या दोन्ही गावांना जोडणारा नविन घाटरस्ता आहे. भुईबावडा गाव समुद्रसपाटी पासुन अंदाजे १०५ मीटर उंचीवर आहे. भुईबावडा गावाच्या पुर्वेला ऐनारी गाव वसले आहे. ऐनारीच्या पुर्वेला ३-४ किलोमीटर अंतरावर कडा आहे. लेणे जवळपास घाटमाथ्यावर वसलेले आहे. घाटमाथ्याच्या खाली २५-३० मीटर असावे. कोल्हापुर जिल्ह्यातील आसलज गावातुन खाली कोकणातल्या ऐनारीच्या वाटेवर एका कड़्यावर हे लेणे आहे. घनदाट अरण्यातुन पाण्याचे काही ओढे ओलांडले आणि छातीवरची चढण चढल्यावर अंदाजे २ तासात पायथ्यापासुन (ऐनारी) लेण्यापर्यंत पोहोचता येते. घाटावरुन कोकणात जाण्यासाठी असलेल्या घाटवाटांपैकी ही एक प्राचिन वाट असावी. कोल्हापुर भागातुन खारेपाटण च्या वाघोटण खाडीकडे जाण्यासाठी या घाटवाटांचा वापर होत असावा. ऐनारी ते खारेपाटण हे अंतर अंदाजे ५० किलोमीटर आहे.

घाटमाथ्याच्या धारेच्या अगदी एवढ्या उंचीवर अशा प्रकारे कोरलेले हे एक अद्वितिय लेणे आहे. अस्लज गाव जवळ असले तरी हे ठिकाण लेण्यासाठी अयोग्य वाटते. पावसाळ्यात या भागात तुफान पाऊस होतो. अशा पावसाळ्यात येथे पोहोचणे खुप कठीण आहे. बुद्ध लेणी एकांतात कोरली जायची. भिक्षुकांचा इतर समाजाशी कमीत कमी संपर्क रहावा या साठी हा एकांत योजला जात असावा. मात्र असे करताना लेणे गावापासुन फार दुर सुद्धा नसते. भिक्षुकांना रोजच्या रोज गावात जाऊन भिक्षा मागता यावी हे या मागचे कारण असावे. अशा प्रकारे गावकी आणि एकांत याचा योग्य सुवर्णमध्य गाठला जायचा. मात्र ऐनारीची गुहा घाटमाथ्यावर कोरलेली असल्याने पावसाळ्यात येथे कोसळणाऱ्या दरडीचा कोरिव काम करणाऱ्या कारागीरांना सामना करावा लागला असावा. या भागातील दगड सच्छिद्र आणि ठिसुळ असल्याने त्यांची अडचण अजुन वाढली असावी. अशा अडचणी कदाचित कारागिरांना आधीच लक्षात आल्या नसाव्यात. त्यांचा अनुभव कमी पडला असावा. यामुळेच लेण्याचे कोरिव काम अर्धवट सोडलेले दिसते.

पश्चिम दिशेला मुख असलेल्या ऐनारी लेण्याच्या समोए जेमेतेम १० मीटर लांब अंगण आहे. अंगणाच्या एका बाजुला खोल दरी आणि दुसऱ्या बाजुला कडा आहे. लेण्याच्या दर्शनी भागात दोन अष्टकोनी पुर्ण खांब आहेत. तर बाजुला अर्धखांब आहेत. खांबांच्या मागे एक लहान पडवी आहे. पडवीत दोन्ही बाजुला उंच समतल बैठक आहे. पडवीच्या मागे लेण्याची दर्शनी भिंत आहे. या भिंतीत मध्यभागी एक दार असुन दोन्ही बाजुला दोन खिडक्या आहेत. दरवाज्यातुन आत प्रवेश केल्यावर आत एक मोठ मंडप आहे. मंडपाचा एकुण आकार ११.२ मीटर रुंद आणि ९.६ मीटर लांब आहे. मंडपात तीन बाजुस खांब आहेत. खांब अष्टकोनी आहेत. एकुण मिळुन ८ खांब आहेत. खांबांच्या मुळे मंडपाचे मधला मोकळा भाग आणि खांबांच्या मागचा भाग असे दोन भाग झाले आहेत. मधला मोकळा भाग अंदाजे ७.२ मीटर रुंद आणि ७.२ मीटर लांब आहे. ८ अष्टकोनी खांबांपैकी ४ खांब उध्वस्त झाले आहेत. चार खांब आज उभे आहेत. सर्व खांबांची पडझड झाली आहे. मंडपाच्या मागच्या बाजुला (पुर्वेला) लेण्याच्या मागच्या भिंतीत उत्तरेला एक कक्ष कोरलेला आहे. या कक्षात एक बाक आहे. या कक्षाच्या लगतच एक चैत्यगृह आहे. चैत्यगहाचे छत सपाट आहे. चैत्यगृहाच्या आत स्तुप कोरण्यासाठी एक मोठा कातळाचा ठोकळा दिसतो. मात्र स्तुपाचे काम अपुर्ण आहे. या चैत्यगहाच्या उजवीकडे (दक्षिणेला) लगतच दोन कक्ष आहेत. या कक्षात सुद्धा प्रत्येकी एक असे दोन बाक आहेत. लेण्याच्या दक्षिण भिंतीत अजुन एक कक्ष असुन त्यात सुद्धा एक बाक आहे. असे एकुण मिळुन चार कक्ष या लेण्यात आहेत. आकरमानाचा विचार केला तर या लेण्यात एकुण मिळुन ९ कक्ष कोरले जाउ शकले असते. यातील चार कोरुन झाल्या. पाच कोरायच्या राहिल्या असाव्यात. लेण्याचे काम अर्धवट सोडले आहे. चैत्यगृहातील स्तुप, आणि अजुन कक्ष कोरले नाहीत. पावसाळ्यात आत येणारे पाणी, ठिसुळ दगड, अंतर्गत जलस्त्रोत ही या मागची कारण असावीत. लेण्याच्या उत्तरेला जलप्रपातात दोन पाण्याची टाकी आहेत. टाक्यांमध्ये गाळ साचला आहे.

ऐनारी लेण्याची रचना वैशिष्ट्यपुर्ण आहे. अशी रचना पश्चिम महाराष्ट्रातील इतर लेण्यात पहावयास मिळत नाही. ऐनारीच्या लेण्यात खांब असलेला मंडप, खोल्या (कक्ष) असलेला विहार आणि चैत्यगृह हे तीन प्रभाग एकाच लेण्यात आहेत. हे तीन प्रभाग एकत्र इतरत्र आढळत नाहीत. कोंडाण्याच्या लेण्यात खांब असलेला मंडप विहार आहे. मात्र तेथे चैत्यगृह विलग आहे. (इसविसन पुर्व २ रे शतक). असेच पोहाळे (कोल्हापुर) येथे लेण्यात खांब असलेला मंडप विहार आहे, मात्र तेथे सुद्धा चैत्यगृह विलग आहे. (इसविसन नंतर ३ रे शतक उत्तरार्ध). इतरत्र कुडा, महाड आणि शेलारवाडी येथे विहार आणि चैत्यगृह एकत्र आढळतात. मात्र तेथे मंडपात खांब नाहीत. या विविध कारणांमुळे ऐनारीची रचना पश्चिम महाराष्ट्रातील हिनायन लेण्यातील अद्वितीय रचना आहे असे म्हणता येईल. येथील कामावर पोहोळे येथील मंडपाचा प्रभाव असावा. पोहाळे येथे आणि ऐनारी च्या खांबांमध्ये फरक आहे. पोहाळे येथे खांब चौकोनी असुन त्यातला मध्ये भाग फक्त अष्टकोनी आहे. तर ऐनारीचे खांब पुर्ण अष्टकोनी आहेत. पोहाळे येथील मंडपापेक्षा ऐनारीचा मंडप मोठा आहे. ऐनारीचे हिनायन लेणे अंदाजे इसविसन नंतर तिसऱ्या शतकात कोरले गेले असावे.

ऐनारी लेण्याच्या बद्दल काही लोककथा आहेत. येथील स्थानिक लोक या गुहेला बकासुराचा वाडा असे संबोधतात. लोककथेत भीमाने बकासुराचा येथे वध केला असे म्हणले जाते. २०१४ साली या लेण्याचे उत्खनन करण्यात आहे. तेंव्हा हिनायन पंथाचे लेणे प्रकाशात आले. या लेण्यावर २०१४ साली अंजय धनावडे यांनी एशियाटिक सोसायटी ऑफ मुंबई च्या जर्नल मध्ये लेख प्रकाशित केला आहे.